سرداب امام زمان (عج) یا سرداب غیبت
در شمال غربی حرم عسکریین ع در سامراء ، زیر زمینی که اصطلاحا ( سرداب) نامیده می شود قرار دارد ، که این مکان محل زندگی و عبادت امام هادی ع و امام حسن عسکری(ع) ، در روزهای گرم تابستان بوده است.
بنا بر گزارش‌های تاریخی واشاراتی که از سوی برخی از بزرگان دوران امام (ع) شده است، امام مهدی (عج) نیز در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده و علت نامگذاری این مکان به سرداب (غیبت ) به همین منظور است .گفتنی است واژه سرداب و سردابه ، به قسمتی از خانه گفته می‌شود که در گذشته، به ویژه در مناطق گرمسیر، آن را در زیرزمین می‌ساختند تا در روزهای گرم تابستان در آن استراحت کنند و آب و غذاهای فاسدشدنی در آن خنک بماند.
سرداب سامراء
سرداب سامراء نیز بدین منظور بوده وسه امام معصوم (ع) بر طبق روایات ، تابستانها از این مکان که طبقه زیرین خانه امام هادی ع وسپس امام عسکری ع بشمار می آمده است ، استفاده می برده اند.
بر اساس تاریخ و روایات، امام مهدی(ع) از هنگام ولادت در اختفا به سر می‌برد و بنا به مصالحی ، تولد و زندگی ایشان آشکار نبود و بعد از رحلت پدر گرامی‌شان، غیبت صغرای آن حضرت، آغاز شد. امام مهدی(ع) بعد از نماز گزاردن بر پیکر پاک پدر و تدفین آن حضرت، وارد منزل شد و دیگر کسی آن حضرت را در اجتماع و در میان مردم مشاهده نکرد.
خانه پدر بزرگوار آن حضرت در سامرا، دو قسمت داشت؛ یک قسمت برای مردان و قسمت دیگر برای زنان، یک سرداب هم زیر اتاق‌ها قرار داشت. که در روزهای گرم، اهل خانه در آن سرداب زندگی می‌کردند.
این سرداب، امروز در ضلع شمال غربی صحن‌های عسکریین علیهم‌السلام و در پانزده متری بقعه و حرم مطهر قرار دارد. این صحن، به طول شصت و عرض بیست متر و دارای ایوان و شبستان است. روی سرداب، مسجدی وجود دارد که به مسجد صاحب مشهور است. بر فراز سرداب، گنبدی کاشی‌کاری قرار دارد. بر مدخل ورودی سرداب، دری قرار داشت که به «باب الغیبة» معروف گردیده است و پشت آن، اتاق کوچکی به طول ۲ متر و عرض ۱/۵ متر وجود دارد که به محل غیبت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به غلط شهرت یافته است.
چاه غیبت
چاهی معروف به «چاه غیبت» نیز در گوشه همین اتاق وجود دارد؛ که بیش از دو قرن ، خادمان این بارگاه ، از خاک این چاه که ظاهرا در اوقات خاصی ، مقداری از خاک های صحرایی این منطقه را که اصطلاحا ( رمْلْ ) بدان گفته می شود را درون حفره ای کوچک که در کنار اتاق یاد شده در سمت راست ومیانه دیوار قرار داشت ، می ریختند وسپس روزها با ورود زائران به سرداب ، در ازای وجهی ، مقداری از این خاک را به عنوان خاک متبرک از چاه غیبت ، در اختیار آنان قرار می دادند بارها در نوجوانی هنگامی که با خانواده واغلب در تعطیلات نوروزی ، به زیارت سامراء وحرم عسکریین ع مشرف می شدم ، خود ناظر این جریان بوده وجالب اینکه این مکان که دارای سرقفلی والایی بود ، هر چند ساعت ، پست آن در اختیار خادم دیگر قرار می گرفت که همه از این مکان ودرآمد آن بهره مند گردند. در حقیقت چاه آبی در پشت دیوار این اتاق قرار داشته است که طبق روایات تاریخی ، چاه آبی برای استفاده ووضو گرفتن امامان ع بوده است ، که آثار این چاه خشکیده هنوز وجود داشته وخوشبختانه محلً دقیق آن را تنها خبرگان وافراد کهن ،و نیز افرادی که تا نیم قرن پیش بدین مکان مشرف می شدند ، از آن آگاهی دارند.
در متون معتبر شیعی، به چاه غیبت یا محل غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره نشده است و بزرگان شیعه نیز به انکار آن پرداخته‌اند.
علت این نامگذاری
علت این نامگذاری این است که چون عده‌ای از زائران در داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی امام هادی و عسکری علیهم‌السلام بوده به عنوان تبرک خاک بر می‌داشتند کم کم به چاه غیبت معروف شد. شیخ العراقین برای جلوگیری از این اقدام ناصواب ، چاه مذکور را پر کرده و در آن را بست اما بعدها خادمان دوباره آن را گشودند. عبدالحسین تهرانی مشهور به شیخ العراقین ، در سال ۱۲۷۴ق از سوی ناصرالدین شاه قاجار، نظارت بر کار بازسازی و مرمت عتبات مقدسه عراق را برعهده گرفت. از این رو توسعه صحن و آذین جدید گنبد حرم امام حسین(ع) با خشت های طلا و حرمین عسکریین(ع) و مرمت حرم کاظمین ( ع) زیر نظر واشراف وی انجام شد.
البته منکر این مطلب نمی باشم که شرافت این مکان و انتساب آن به پدر و جد امام زمان علیهم السلام می‌تواند دلیل قابل توجهی برای حضور ایشان در نوبت‌های زیاد و زمان‌های نامشخص باشد و شاید بر همین اساس بوده که تشرفات زیادی در این مکان اتفاق افتاده و این مکان را از جمله مکان‌هایی قرار داده که بیش از دیگر بناها و اماکن، شرف پذیرایی از آن وجود نازنین یافته است. از سوی دیگر بدون تردید این مکان وپله ها ، قدمگاه سه امام معصوم ع ونیز حضرت نرجس خاتون ، همسر امام حسن عسکری ( ع) ومادر امام زمان (عج ) وحکیمه خاتون دختر امام جواد (ع )بشمار می آید.
برای اینکه دقیقا بتوانم فضای سرداب را برای خوانندگان به گونه ای توضیح دهم که خود را در این فضای مقدس حسً نمایند ، چنین عنوان می نمایم:
بمب‌گذاری‌ها و تخریب
بنای سرداب پیش از بمب‌گذاری‌ها و تخریب، از قدیم واز دوران ناصر الدین شاه در سال ۱۲۸۲ هجری ، به دستور شاه واز سوی شیخ العراقین تجدید وترمیم گردید . ودر هردوره ، بزرگانی دست به ترمیم ودر پایان ، آیینه کاری وکاشیکاری وجز اینها از تزیینات ظاهری شده است. ساختمان سرداب دارای سه قسمت عمده به شرح زیر بود:
اتاق شش ضلعی
یک اتاق شش ضلعی، یک اتاق مستطیل کوچک و یک اتاق به شکل مستطیل بزرگ. توضیح بیشتر آن که اتاق مستطیل بزرگ در میان مردم به «مصلای مردان» و اتاق مستطیل شکل کوچک به «مصلای بانوان» معروف بود. این بخش‌ها با دو راهرو بلند و طولانی به یکدیگر مربوط می‌شدند؛ یعنی یک راهرو طولانی ، مصلای مردان و مصلای زنان را به یکدیگر متصل می نمود و یک راهرو طولانی دیگر بین مصلای مردان و اتاق شش ضلعی وجود داشت.
همچنین این بخش‌های سه‌گانه هر یک از طریق روزنه‌ای کوچک و طولانی که از قسمت‌های فوقانی دیوار آغاز شده تا پایین‌ترین حد دیوار بیرونی مسجد جامع امتداد می‌یافت و نور و هوا دریافت می‌کرد. پلکانی که راه ورود و خروج سرداب بود و به اتاق شش ضلعی منتهی می‌شد، دارای بیست پله بود. پله های بسیار باریک وهرکدام به ارتفاع حدود ( ۳۰سانتی متر) وجود داشت که حرکت در آن تقریبا با دشواری انجام می گردید، به طوری که دو نفر به راحتی نمی توانستند وارد سرداب شوند ورودی این پلکان و سرداب در داخل ساختمان مسجد و بر دیواری قرار گرفته بود که ورودی نمازخانه نیز در آن واقع بود.
طول مصلای مردان پنج متر و هشتاد سانتیمتر و عرض آن سه متر و پنجاه سانتیمتر بود. همچنین طول مصلای زنان چهار متر و شصت سانتیمتر و عرض آن سه متر بود. طول راهرویی که مصلای مردان و زنان را به هم مربوط می‌ساخت ، چهار متر بود.
طول روزنه‌ای که نور اتاق شش ضلعی را تأمین می‌کرد حدود شش متر و طول روزنه‌ای که نور مصلای زنان را تأمین می نمود، چهار متر و پنجاه سانتیمتر بود. در انتهای اتاق مستطیل شکل ، یعنی انتهای همان مصلای مردان، یک درب چوبی که معروف به ( باب الغیبه ) بود وجود داشت، در پشت این درب ، اتاق کوچکی قرار داشت که طول آن یک متر و پنجاه سانتیمتر بود. این اتاق به نام محل غیبت شهرت پیدا کرده که در حقیقت بخش مکمل غرفه مستطیل شکل بزرگ محسوب می‌شد و در جلوی آن پنجره ای بود که آن را از بقیه اتاق جدا می‌کرد. چاه معروف به چاه غیبت هم که پیش از این بدان اشاره نمودم در گوشه‌ای از همین اتاق قرار داشت.
اشاره به این نکته نیز خالی از بهره نیست که این سرداب در جهت غربی صحن عسکریین علیهم‌السلام به سمت شمال واقع شده و در طول تاریخ، اصلاحات و تعمیرات زیادی در آن انجام گرفته است. همیشه در موقع تعمیر و ترمیم بارگاه عسکریین علیهم‌السلام ، در ساختمان سرداب نیز تغییرات و اصلاحاتی به عمل آمده است؛ به عنوان مثال در دوران های گذشته، از داخل بارگاه عسکریین علیهم السلام ، از کنار مرقد حضرت نرجس خاتون ، به سرداب راه داشت و این وضع به همین صورت تا سال ۱۲۰۲ ق. ادامه داشت و در این سال احمد خان دنبلی برای سرداب ، راهی جداگانه از سوی شمال باز کرد و راه سرداب از سوی حرم مطهر عسکریین علیهم‌السلام را مسدود نمود و صحن سرداب را جداگانه ساخت که تقریباً از یک فضای بزرگی به طول ۶۰ متر و عرض ۲۰ متر برخوردار است.
در هرحال این سرداب در طول تاریخ به اندازه‌ای مورد توجه مردم بوده است که در آن آثار ارزشمندی از منبت‌کاری و کاشی‌کاری و سایر هنرهای معماری به کار رفته است. از جمله این اشیا، درِ چوبی نفیسی است که از دوران خلافت عباسیان به جای مانده است و از ویژگی‌های هنری و تاریخی ارزشمندی برخوردار است.
این درب نفیس بر اتاق مشهور به غیبت قرار داشت که آن را دقیق به خاطر دارم ، وپس از سقوط نظام در عراق ، نخستین بار که به سامراء مشرف شدم ، سراغ درب را گرفتم که خوشبختانه بصورت مرتبی در انبار بسته بندی شده بود وامید آن داریم که پس از پایان ساخت بارگاه وصحن وسرای عسکریین( ع ) ، این درب را به همراه دیگر عتیقه ها واشیای گرانبهای این آستانه ، در موزه آن قرار دهند.
اللهم ارزقنا زیارتهم فی الدنیا وشفاعتهم فی الآخرة