سرداب مقدس
سرداب مقدس یا سرداب غیبت زیرزمین خانه امام حسن عسکری(ع)، در شمال غربی حرم عسکریین در سامرا. قداست این مکان نزد شیعیان به این دلیل است که محل زندگی امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) بوده است.
برخی از نویسندگان اهل‌سنت به شیعیان نسبت می‌دهند که آنان معتقدند سرداب غیبت محل زندگی امام مهدی(ع) در دوران غیبت و نیز مکان ظهورش خواهد بود، با این حال در منابع شیعه چنین چیزی وجود ندارد، بلکه به باور شیعیان، امام زمان(عج) در مکه ظهور خواهد کرد.
بنای نخستین سرداب به دوره خلافت عباسیان برمی‌گردد و پس از آن در دوره‌های مختلف به همراه حرم عسکریین بازسازی و تعمیر شده است.
جایگاه و اهمیت سرداب مقدس
سرداب، زیرزمین خانه امام عسکری(ع) در سامرا بوده است.قداست این مکان به دلیل انتسابش به امامان معصوم است؛ چرا که محل زندگی امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) بوده است. سرداب با مرقد امامین عسکریین حدود ۱۵ متر فاصله دارد و در شمال غربی مرقد عسکریین واقع شده است.
به گفته شیخ عباس قمی، مورخ شیعه (درگذشته ۱۳۵۹ق)، نامگذاری این مکان به سرداب غیبت مربوط به دوران متأخر است و دلیل آن در کتاب‌هایی که درباره امام زمان(عج) نوشته شده مشخص نشده است.
آيا امام زمان از سرداب ظهور می‌کند؟
برخی از نویسندگان اهل‌سنت از جمله یاقوت حموی در معجم البلدان و ابن حجر هیتمی در کتاب الصواعق المحرقة، ادعا کرده‌اند که شیعیان معتقدند امام زمان(عج) در سرداب پنهان شده و از آنجا ظهور خواهد کرد. اینان همچنین درباره گروهی از شیعیان سخن گفته‌اند که با اسب‌هایی در کنار سرداب ایستاده و خواستار بیرون آمدن امام زمان(ع) هستند.
به گفته ذبیح‌الله محلاتی، نویسنده شیعه قرن پانزدهم هجری در مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ادعای مذکور نادرست است؛ چرا که علمای شیعه اتفاق‌نظر دارند که حضرت مهدی(عج) در مکه ظهور خواهد کرد. همچنین به گفته لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید شیعه، این مطالب با انگیزه دشمنی با شیعه، انحراف از اهل‌بیت و تمایل به بنی‌امیه و دشمنان خاندان رسالت ساخته شده است،به گفته صافی گلپایگانی، کسی از شیعیان نگفته است که امام در سرداب سامرا مخفی است، بلکه کتب و روایات شیعه چنین سخنی را تکذیب می‌کنند.
سید صدرالدین صدر از مراجع تقلید شیعه (درگذشته ۱۳۷۳ق) بیان چنین سخنانی از سوی ابن حجر هیتمی را ناشی از آشنا نبودنش با عراق و شیعیان آن دانسته است؛ چرا که به گفته وی ابن حجر از حجاز خارج نشده و سامرا را حتی ندیده است. در همین زمینه محدث نوری سید محسن امین، سید مرتضی عسکری، سید هادی خسروشاهی و ابراهیم امینی نیز پنهان شدن امام زمان در سرداب مقدس و ظهور وی از همان مکان را رد کرده‌اند.
چاه غیبت
در سرداب، چاهی معروف به «چاه غیبت» است که به گفته شیخ عباس قمی، عده‌ای از زائران در داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی امامین عسکریین بوده به عنوان تبرک خاک برمی‌داشته و کم‌کم این مکان به چاه غیبت معروف شده است.
شیخ عباس قمی همچنین از محدث نوری نقل کرده که عده‌ای از خادمان سرداب برای کسب منافع مادی و دنیوی، این مکان را چاه صاحب الزمان معرفی کرده‌اند و از آن محل، خاکی برای تبرک در مقابل دریافت پول به زائران می‌داده‌اند و شیخ العراقین برای جلوگیری از این اقدام، چاه مذکور را پر کرده و در آن را بسته، اما بعدها خادمان دوباره آن را باز کرده‌اند.
بنا و تاریخچه سرداب مقدس
سرداب از یک غرفه شش ضلعی و دو غرفه مستطیل‌شکل کوچک و بزرگ تشکیل شده است که با یک راهروی طولانی به هم متصل می‌شوند. غرفه مستطیل بزرگ به مصلای مردان و غرفه مستطیل کوچک به مصلای زنان معروف بوده است. راه ورود و خروج سرداب به صورت پلکانی است که به غرفه شش ضلعی منتهی می‌شود. همچنین بر روی سرداب مسجدی ساخته شده که به مسجد صاحب(عج) مشهور است که دارای گنبد کاشی‌کاری شده است.
به گفته محدث نوری (درگذشته ۱۳۲۰ق)، الناصر لدین الله، از خلفای عباسی، سرداب را در سال ۶۰۶ق بنا کرد و در کتیبۀ آن نام چهارده معصوم نوشته شد. با این حال گفته شده که پیش از آن ناصرالدولهٔ آل حمدان نخستین بنای خانه امام هادی(ع) را در سال ۳۳۳ق گذاشته بود و در سال ۳۳۷ق معدالدوله آل بویه آن را تکمیل کرد.
سرداب به همراه حرم عسکریین در دوره‌های مختلف تعمیر و بازسازی شده است؛ از جمله در سال ۱۲۰۲ق که احمدخان دنبلی در حرم عسکریین تعمیراتی انجام داد، صحنی برای سرداب ساخت و راه جدیدی برای آن ایجاد کرد. در سرداب آثاری از منبت‌کاری و کاشی‌کاری و سایر هنرهای معماری به کار رفته است.
در تخریب حرم عسکریین در بمب‌گذاری‌های تروریست‌های تکفیری در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش و ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ش به سرداب نیز آسیب‌هایی وارد شد.