شب و روز اول محرم به عنوان اول سال قمری دارای نماز و آداب خاصی است که در کتاب مفاتیح الجنان بیان شده‌است.
مراقبات محرم
دعاى اول ماه
اول اين ماه اول سال بوده و يكى از اعمال مهم این ماه دعاى اول آن است، دعايى كه براى اول ماه در اقبال روايت‌شده دعاى بسيار مفيدى در برآورده‌شدن حاجات و رسيدن‌به امور مهم می‌باشد، اين دعا تاثير زيادى در سلامتى و دورى از آفات دينى و دنيايى آن سال و بهبودى حال و بدست‌آوردن نيكيها دارد.
نماز شب اول ماه
در این شب نماز های متعددی وارد‌است یکی از آنها دو رکعت نمازكه شامل حمد و يازده بار ((قل هو الله احد)) است‌می‌باشد، در روايت آمده‌است. كسى كه چنين عملى را انجام‌دهد، و فردای آن روز را روزه‌بگیرد، مانند كسى است كه بمدت يك سال كارهاى خوب انجام‌داده و تا سال آينده محفوظ خواهد بود.
روز سوم
در روايت آمده‌است حضرت يوسف (عليه السلام ) در اين روز از چاه خارج شد. و اگر كسى اين روز را بگيرد، خداوند مشكل او را برطرف نموده و سختيها را بر او آسان مى‌نمايد.
نکته ای در اعمال شب و روز عاشورا
در ساير اعمال شب و روز عاشورا، از قبيل نمازها و دعاهاى آن – غير از زيارتها و نمازهاى آن – اشكالهايى وجوددارد. و ممكن‌است مراقبات محرم، ساخته‌و پرداخته مخالفين شيعه باشد. مواردى مانند استحباب سرمه كشيدن و غير آن؛ و حتى اگر از معصومين (عليهم السلام ) نيز روايت شده‌باشد، باز هم انجام مراسم عزادارى و صلوات فرستادن بر امام (عليه السلام ) و اصحاب او و لعنت نمودن كشندگان آنها بهتر از انجام چيزهايى‌است كه در آن روايات وارد‌شده‌است . زيرا در روايت بر اين اعمال نيز تاكيد شده‌است.
تاریخ روز تاسوعا ، عاشورا و اربعین
نهمین روز از ماه محرم را تاسوعا می‌گویند و مهمترین اتفاق این روز برای شیعیان شهادت ابوالفضل العباس می‌باشد. دهمین روز از ماه محرم را عاشورا می گویند که مهمترین اتفاق این روز شهادت سومین امام شیعیان امام حسین می‌باشد. روز 20 صفر روز اربعین حسینی می‌باشد.
علت نامگذاری محرم
این ماه اولین ماه سال هجری قمری است. دلیل نامگذاری این ماه، حرام بودن جنگ در آن ذکر شده‌است. واقعه کربلا که منجر به شهادت امام حسین(ع) و یارانش شد، در ماه محرم سال 61ق اتفاق افتاده‌است شیعیان هر سال از ابتدای این ماه سوگواری می‌کنند.
درحدیثی از امام رضا (ع) آمده است:
«چون ماه محرم فرا می‌رسید، کسی پدرم را خندان نمی‌دید و اندوه و حزن پیوسته بر او غالب می‌شد تا روز عاشورا. آن روز روز مصیبت و حزن و گریه او بود و می‌گفت: امروز روزی است که حسین (ع) شهید شده است.»
«در جاهلیت هم حرمت این ماه نگاه داشته می شد و در آن نمی جنگیدند ولی در این ماه ، خون های ما را ریختند و حرمت ما را شکستند و فرزندان و زنان ما را اسیر کردند و خیمه ها را آتش زدند وغارت کردند و حرمت پیامبر را درباره ذریه اش رعایت نکردند.»
میرزا جواد ملکی تبریزی در کتاب المراقبات در ذیل مراقبات و اعمال ماه محرم می‌نویسد:
«برای دوستداران خاندان پیامبر(ص) شایسته است که در دهه اول این ماه در قلب و ظاهرشان آثار حزن و اندوه هویدا باشد و بعضی از لذت‌های حلال را به ویژه در نهم، دهم و یازدهم این ماه ترک کنند، به مانند کسی که داغدار عزیزانش است، در دهه اول این ماه هر روز امامشان را با زیارت عاشورا یاد کنند..»